Αλεξάνδρεια: Μια πόλη άρρηκτα δεμένη με τον Μέγα Στρατηλάτη Αλέξανδρο, μια πόλη που μέχρι σήμερα σε κάθε σοκάκι της φανερώνει τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της αλλά και η πόλη που στην συλλογική μνήμη είναι χαραγμένη η σύνδεσή της με τον όρο Βιβλιοθήκη.

Είναι ανεξίτηλη για την επιστήμη και εν γένει την ανθρωπότητα η πνευματική κίνηση που συντελείται στην αλεξανδρινή βιβλιοθήκη με την βαθιά τομή που χαράζει στην παράδοση των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας και παρά την καταστροφή που υφίσταται η βιβλιοθήκη το 48 π.Χ, συνεχίζεται το έργο της και με τον Χριστιανισμό, όπου έπεται η δεύτερη καταστροφή με την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες τον 7 ο αιώνα αλλά και πάλι « τό πνεῦμα μή σβέννυτε».

Η Αλεξάνδρεια αναδεικνύει μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, σχολαστικούς θεολόγους αλλά και αιρεσιάρχες. Αυτοί είναι το αντάξιο αντίβαρο της παλαιάς και φημισμένης Βιβλιοθήκης. Ο Ωριγένης με το ογκώδες συγγραφικό του έργο, ο Κλήμεντας με την ευρύτατη πολυμάθειά του, ο Μέγας Αθανάσιος με την ύψιστη θεολογική του κατάρτιση.

Οι πρώτες μαρτυρίες για την νέα Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας εντοπίζονται στις αρχές του 9 ου αιώνα μ.Χ. με την παλινόρθωση των ορθοδόξων Πατριαρχών και το έργο του Πατριάρχη Χριστοφόρου «Παραίνεσις Ψυχοφελής» επί αραβοκρατίας. Επίσης, ο κόπτης Πατριάρχης Ιωάννης Δ’ το 892 αναφέρει ότι βρήκε πληροφορίες για τον Άγιο Μηνά σε ελληνικά βιβλία στην Βιβλιοθήκη της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας. Μετέπειτα, ο Πατριάρχης Ευτύχιος (933-940) συγγράφει μέσα στις έριδες και τους διωγμούς που υπόκεινται. Είναι εξακριβωμένο ότι παρ΄ όλες τις καταπιέσεις και την απομόνωση της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας μέχρι τον 12 ο αιώνα μ.Χ., πολλά αρχαία βιβλία είναι γραμμένα με ένα τύπο κεφαλαιογράμματης γραφής που ονομάζεται αλεξανδρινός από τους παλαιογράφους και που λείψανά της μαζί με έναν ολόκληρο κώδικα διασώζονται μέχρι τις μέρες μας.

Οι παλαιότερες και πιο συγκεκριμένες πληροφορίες για την ύπαρξη της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια είναι δύο σημειώματα του Πατριάρχη Αθανασίου (1276-1326) στα χειρόγραφα αρ. 12 και 34 της σημερινής Βιβλιοθήκης που περιέχουν λόγους του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου και χρονολογούνται τον 10 ο αι. μ.Χ. Σύμφωνα με αυτές τα βιβλία δωρήθηκαν στον Πατριάρχη Αθανάσιο στην Κωνσταντινούπολη και ο ίδιος σπεύδει να τα αποστείλει στην Αλεξάνδρεια για να γίνουν αναπόσταστα και αναφαίρετα κτήματα της Βιβλιοθήκης. Από αυτή την εποχή κι έπειτα συναντούμε συχνά στα παράφυλλα πολλών χειρογράφων ασφαλιστικά σημειώματα ότι τα βιβλία αυτά ανήκουν στην Πατριαρχική Βιβλιοθήκη, γραμμένα με το χέρι των ίδιων των Πατριαρχών, όπως του Γρηγορίου (1342), Φιλοθέου (1435-1459), Γρηγορίου (1459-1486), Ιωακείμ (1487-1567) που είναι και κωδικογράφος.

Επί Πατριαρχίας Σιλβέστρου (1569-1590) η Εκκλησία της Αλεξανδρείας εξαπλώνεται πνευματικά και στον υπόλοιπο ορθόδοξο κόσμο με συνέπεια να έχουμε μια συνεχή σειρά σπουδαίων λογίων πατριαρχών και κληρικών όπου με την δράση τους σφραγίζουν την νεώτερη εκκλησιαστική ιστορία. Μεταξύ αυτών για το πλούσιο συγγραφικό τους έργο αλλά και τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης συμπεριλαμβάνεται ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος και οι Πατριάρχες Μελέτιος Πηγάς, Κύριλλος Λούκαρις, Μητροφάνης Κριτόπουλος, Φεράσιμος ο Παλλαδάς, Κοσμάς ο Καλοκάγαθος, Γεράσιμος ο Γημάρης,
Παρθένιος Β΄ και Θεόφιλος Β΄. Στην καταγραφή που συντάσσει ο Παρθένιος Β΄ το 1796 η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη που βρίσκεται τότε στο Κάϊρο αριθμεί 287 χειρόγραφα και 1877 έντυπα βιβλία. Ο ίδιος Πατριάρχης αναγκάζεται το 1804 και τοποθετεί όλα τα βιβλία σε μια κρύπτη για να τα διασώσει από τις
λεηλασίες πριν εγκαταλείψει το Κάϊρο. Επί Πατριαρχίας Φωτίου το 1905 η Βιβλιοθήκη κινδυνεύει να γίνει παρανάλωμα πυρός. Επί Πατριαρχίας Μελετίου Μεταξάκη το 1928, με πρωτοβουλία του η Βιβλιοθήκη στεγάζεται στο Πατριαρχείο και αναθέτει στον Θ. Βολίδη μελέτη για την αναδιοργάνωση και τον εκσυγχρονισμό της, που και πάλι κινδύνεψε την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Από το 1930 έως το 1942 επίσημος Βιβλιοφύλακας γίνεται ο Ν. Φιλιππίδης ενώ ο σύγχρονός του Θεόδωρος Μοσχονάς ως Πατριαρχικός Βιβλιοθηκάριος επί Πατριαρχίας Χριστοφόρου την προβάλλει
διεθνώς τόσο συμμετέχοντας σε συνέδρια όσο και με τον κατάλογό του που μας πληροφορεί για τα χειρόγραφα, τους κώδικες και τις έντυπες εκδόσεις της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης όπως και σε άρθρο του για τις μετακινήσεις που υπέστη στο διάβα των αιώνων. Ας μην λησμονούμε και τον λαμπρό εορτασμό της χιλιετηρίδας της το 1952 με παρουσία μεγάλων πνευματικών ανδρών.

Σήμερα, επί Πατριαρχίας Θεοδώρου Β΄ του Κρητός, η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη του Παλαιφάτου Πατριαρχείου Αλεξανδρείας στεγάζεται στον Πατριαρχικό Οίκο σ΄ έναν πλήρως ανακαινισμένο χώρο στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο που περατώθηκε με δαπάνη της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας λόγω της αγάπης για το Δευτερόθρονο Πατριαρχείο του Αλεξανδρινού Διοικητή της κ. Τάκη Αράπογλου. Στον πρώτο όροφο στεγάζεται και το Εκκλησιαστικό Μουσείο. Σκοπός και στόχος του Προκαθήμενου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής ενστερνιζόμενος το όραμα των προκατόχων του αλλά των εργαζομένων της Βιβλιοθήκης είναι η διαφύλαξη και προσφορά αυτού του πνευματικού θησαυρού στην διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα και αντιλαμβανόμενοι τις ανάγκες της νέας εποχής προβαίνουμε στην ταξινόμηση, καταλογογράφηση, συντήρηση και ψηφιοποίηση του πλούσιου υλικού χειρογράφων και εντύπων με γνώμονα τα λόγια του Πάπα και Πατριάρχου μας κατά την διάρκεια των εγκαινίων του Πατριαρχικού Οίκου « Ό,τι κάνουμε για τους εαυτούς μας, πεθαίνει μαζί μας. Ό,τι κάνουμε για τους άλλους και τον κόσμο, παραμένει αθάνατο».

†Αρχιμ. Ανδρέας Δημητρίου
Βιβλιογραφία

• Αγαμέμνων Τσελίκας, Θέματα Ελληνικής Παλαιογραφίας, Β΄ Έκδοση, Ινστιτούτο Αρέθας: Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνών Παλαιογραφίας, Βιβλιολογίας και Ιστορίας των Κειμένων, Αθήνα 2008.

• Γεώργιος Μυλωνάς, Η Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας 2016.

• Θεόδωρος Μοσχονάς, Κατάλογοι της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης, 3 Τόμοι, Αλεξάνδρεια 1945, 1946,1947.

• Παναγιώτης Τζουμέρκας, Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, Χελάνδιον, Αθήνα 2007

• Πάνταινος, Η χιλιετηρίδα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης, Τόμος 52.

Διευθυντής Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης : Αρχιμ. Ανδρέας Δημητρίου
Ταχυδρ.Δ/νση: Patriarchate of Alexandria, Patriarchal Library
P.O.Box 2006, Alexandria – Egypt
Τηλ: +2 0155 557 8448, +2 03 48 68 595
e-mail: alex.patr.library@gmail.com